Merlijn Twaalfhoven is componist en theatermaker. Hij ontwierp talloze muziek- en theaterprojecten in steden, wijken, conflictgebieden, vluchtelingenkampen en de natuur. Merlijn laat ons zien hoe de kunstenaar in onszelf een belangrijke rol kan spelen bij het aanpakken van grote en kleine wereldproblemen én bij het opzetten van impact ecosystemen.
Laten we eerlijk zijn: het is een clusterfuck. De complexe sociale, economische en ecologische problemen van nu zijn allemaal verweven met elkaar. De gangbare systemen lopen vast. Alternatieven zijn nog pril. Er is geen plan, geen gedeeld toekomstbeeld om naar te streven. Onzekerheid beheerst de samenleving. En in reactie hierop groeit onrust en wantrouwen, zoeken we houvast bij eenvoudige verklaringen of wijzen naar de ander. Media en politiek versterken tegenstellingen en kibbelen over oplossingen op korte termijn. De lobby van industrie bijt zich vast in eigenbelang. Een groter verband, een idee van samenhang is uit het zicht. Hoe kun je een koers vinden in deze tijd van chaos? Welk ideaal kunnen we delen en zou ons vervolgens richting kunnen geven? Kunnen we zien welke zee aan mogelijkheden er ontstaat nu alles verandert en we zoeken naar nieuwe vormen van waarde en houvast?
Elke zeiler zal je kunnen vertellen dat, om je schip door golven, stromingen en ondiepten koers te laten houden je alert, wendbaar en wakker moet zijn. Maar dat is niet genoeg. Je hebt ook een kompas nodig. Je kunt niet alleen op kennis, ervaring of intuïtie vertrouwen, maar hebt in veranderlijke omstandigheden ook een helder punt nodig om je op te richten. Dat is navigeren: het spel tussen koersen, vooruit komen en zorgen dat je hierbij een beeld hebt van de bestemming waar je heen wilt.
Maar kunnen we wel open, alert en wakker zijn in een onzekere wereld? Hebben we een voertuig dat wendbaar is en zich door veranderlijk terrein kan voortbewegen? Of houden we vast aan oude structuren die slechts schijnzekerheid bieden? We waren gewend dat de wereld vol lag met systemen en paden die ons als vanzelf richting gaven. Over een bestemming hoefden we geen vragen te stellen. Zolang we vooruitgang boekten, de economie groeide en productie toenam zou ook ons succes en onze welvaart groeien. Maar nu wordt het duidelijk dat die paden ons niet verder brengen. Meer productie, efficiëntie en optimalisatie putten niet alleen de aarde, maar ook onszelf uit. We lenen grondstoffen, lucht en water van toekomstige generaties. We zijn planetaire grenzen over gegaan, en door de bodem van gemeenschap en solidariteit gezakt.
Het is de vraag wat ons tot een kompas kan dienen. Voorbeelden uit het verleden gaan niet meer op. Leiders uit de politiek of grote bedrijven kunnen zich weinig durf permitteren. En als je een idealist wordt genoemd, dan is dat doorgaans geen compliment. Grote ideologieën hebben ons immers teleurgesteld. We denken dat het onbeleefd is om elkaar te vragen naar onze dromen. Hebben we die überhaupt nog? Of liggen we ‘s nachts wakker van de onrust en de spanning?
Realisme en idealisme zijn geen tegenstellingen. Dat zal de zeiler bevestigen. We zullen aan dek moeten staan om ons van moment tot moment te verhouden tot de veranderlijke wind, verraderlijke onderstroming en obstakels. Maar zonder kompas, zonder ideaal om naar te verlangen, is ons voortrazen zinloos. Dan is een droom niet meer dan een waanbeeld of utopie, een niet-bestaande plek. Laten we daarom voelen hoezeer er drie zaken zijn die ons door een tijd van chaos kunnen leiden: een wendbaar voertuig, scherpe zintuigen en een beeld van waar we naar verlangen.
De afgelopen honderd jaar is er één ideaal geweest dat ons wel degelijk wist te overtuigen, namelijk het idee dat we allemaal zelfstandige individuen zijn. We zijn zelf verantwoordelijk voor onze voorspoed en succes, en ons geluk hangt daarvan af. Het individualisme was een bevrijding uit dwingende structuren van kerk, traditie of burgerlijkheid. Maar we zijn tegelijkertijd ook veel verloren waardoor we de verbinding missen met groepen en gemeenschappen. We kunnen overal binnenlopen, maar zijn op weinig plekken thuis. De overheid is ons niet meer als burger maar als klant gaan zien en wij zijn ons ernaar gaan gedragen. Het samen is daarmee uiteengevallen in versnippering. In plaats van een voertuig dat we van richting kunnen veranderen, vormen we een paar miljoen losse splinters die meebewegen met golven opwinding. We gaan op en neer maar zien niet hoe er ook een stroming is die ons allemaal meevoert naar een plek waar we nooit voor gekozen hebben, een toekomst die we helemaal niet willen.
We zwemmen in informatie. Die golven opwinding zijn er in overvloed en bestaan uit nieuws, berichten, boodschappen en reclame. Brokjes, beelden en signalen die ons moeten vermaken, pakken of prikkelen, zodat er wordt geklikt, en er iets kan worden verkocht. Onze aandacht wordt meegevoerd, afgeleid, verstrooid. We verleren te lezen, te luisteren, te kijken. Moe en overprikkeld beschermen we ons. We sluiten ons af en trekken ons terug in onverschilligheid, waarmee we het meest kostbare verliezen: onze verbinding met de werkelijkheid om ons heen. De verbinding ontstaat door onze zintuigen open te zetten, door gevoelig, open en alert te zijn. Hiervoor is ruimte nodig; rust en veiligheid waardoor je je durft open te stellen en kwetsbaar mag zijn. Die ruimte is zeldzaam en staat op alle manieren onder druk.
Hebben we eigenlijk idealen? Welk toekomstbeeld is voor ons aantrekkelijk? Hebben we eigenlijk een idee van wat echt waarde heeft? Of we kunnen dromen, hangt af van ons vermogen om verhalen te vertellen. Verhalen waarin losse gebeurtenissen, incidenten en ideeën zich verweven tot een groter geheel. En waarin we zien hoe alles samenhangt, hoe we deel zijn van een wereld van relaties. Die relaties geven ons leven betekenis. Hierin zit de kwaliteit en zin van ons bestaan gevat. Verhalen maken dit zichtbaar, ze maken voelbaar hoe ons lot verbonden is. En welke rijkdom er achter onze verschillen schuilgaat.
Er is dus verhalend vermogen, zintuigelijkheid en verbinding nodig om ons door een periode van chaos en onzekerheid te kunnen bewegen. Dat zijn mooie woorden, maar ze zijn ook abstract. Is er een plek waar we ons hierin kunnen oefenen? Waar is de werkplaats van de samenleving waar we naar verhalen kunnen zoeken en waar we de waarden die ons richting kunnen geven mogen vormgeven, proeven en ervaren? Deze werkplaats bestaat, al zijn we het ons niet bewust. Het is een tussenlaag in onze maatschappij. De plek waar kunstenaars, creatieve makers, sociale ondernemers en pioniers zoeken, experimenteren en verbinden. Zij stellen andere vragen, vertragen onze oordelen, vertellen verhalen en vertalen idealen naar een tastbare en praktische aanpak.
Die tussenlaag staat doorgaans los van gevestigde structuren, bedrijven, scholen en overheden. Ze is vloeibaar, wendbaar en nog geen deel van de dominante verhalen waar we ons idee van de werkelijkheid op bouwen. Het is een creatieve ruimte voor onderzoek en ontwikkeling. Vrije ruimte waarin niet het tastbare resultaat, maar de diepte van het proces ertoe doet. Het is een plek waar niet alles realistisch hoeft te zijn, waar dromen en fantasie vorm kunnen krijgen en waar je wordt uitgenodigd om te experimenteren, te leren en elkaar uit te dagen. Dat is niet efficiënt. Het past dan ook niet in een kosten-baten analyse of berekening van ROI.
In dit atelier kunnen we spelen. Het is er veilig om te twijfelen en kwetsbaar te zijn. Hierdoor kunnen we geraakt worden. We mogen dingen voelen en onze gevoelens ook delen. Zo ontstaan er nieuwe combinaties en mogelijkheden, beelden en ideeën die anders niet boven zouden zijn gekomen. Deze ruimte is niet zomaar zichtbaar. Zoals het werk van een kunstenaar pas zichtbaar wordt als het de repetitiestudio of het atelier verlaat en een expositie of podiumplek krijgt, zo wordt de tussenruimte pas zichtbaar als het de markt op gaat, een verdienmodel vindt en investeringswaardig wordt.
Dat is zonde. Laten we tussenruimte scheppen, ook in ons dagelijks leven en in bestaande structuren zoals organisaties, overheden, scholen en bedrijven. Laten we inzien dat, in een tijd van fundamentele onzekerheid, chaos en verandering, dit atelier, deze tussenruimte essentieel is om een weg vooruit te vinden, een beeld van een goede wereld te scheppen en een voertuig te vormen waarmee we naar de toekomst kunnen navigeren.